Opvallend vaak kondigen de posters van diverse Nederlandse symfonieorkesten dit seizoen concerten aan met de titel ‘Maestro Jules onthult’. Het lijkt erop dat maestro Jules (van Hessen) met deze nieuwe concertformule een hit in handen heeft. Het concept is eenvoudig en effectief: voor de pauze zit het orkest in vrijetijdskleding op het podium en ‘onthult’ maestro Jules in een ontspannen sfeer de geheimen achter een meesterwerk uit de muziekgeschiedenis. Na de pauze wordt het werk integraal uitgevoerd ‘zoals het hoort’ (in rokkostuum en conventionele ‘concertstijl’). Deze formule blijkt succesvol en slaagt er relatief goed in een jonger publiek naar de concertzaal te leiden. Dit is waarschijnlijk te danken aan het heldere concept en zeker ook aan de amusante en luchtige presentatie van maestro Jules zelf. Maar dit idee appelleert vooral aan het gevoel van velen dat klassieke muziek uitgelegd moet worden om begrepen te kunnen worden, of – iets mystieker geformuleerd – dat haar betekenis ‘onthuld’ moet worden.
Hoewel de manier waarop maestro Jules tijdens deze concerten te werk gaat vernieuwend is, is het achterliggende idee al jarenlang een algemeen geaccepteerd gebruik. Kennelijk zijn de uitvoerders en het publiek het erover eens dat het geen kwaad kan om de uitgevoerde composities van tevoren wat te verhelderen, of dat het zelfs nodig is om aan een nieuw publiek de muziek op voorhand te verklaren.
Toch is dat eigenlijk vreemd. Want is muziek juist niet een taal waarin dingen gezegd kunnen worden die normaal gesproken niet zo makkelijk in woorden te vangen zijn? Een taal van de directe emoties, die verder gaat waar het verbale tekort schiet? Dit soort formuleringen zijn niet voor niets clichés geworden: luisteraars verwachten van muziek dat ze erdoor geraakt worden, dat hun emoties worden aangesproken. Muziek moet ‘iets met je doen’. Deze ideeën over muziek, die ontstonden in de Romantiek, hebben de moderne mens nog steeds in haar greep: pas als je de muziek doorvoelt, begrijp je haar.
Kortom, als je een nieuw publiek de muziek wilt laten begrijpen, moet je ze de muziek ten eerste kunnen laten voelen. En wellicht geldt zelfs voor ervaren luisteraars: wil je muziek nog beter begrijpen, dan moet je ze meer doorvoelen.
De vraag is of een inleiding of uitleg hiervoor wel het meest geschikte middel is? Lijkt dat niet te veel op een grap die je van tevoren uitlegt? We zeggen dat een grap wordt begrepen als er gelachen wordt. Bovendien is de lach het enige doel van een grap. Als je de clou eerst uitlegt, neutraliseer je de lach en maak je de grap volkomen zinloos!
Is het niet juist gevaarlijk om rationele uitleg bij een muziekstuk te geven, omdat dat een emotionele uitwerking juist in de weg staat? Als we hierover nadenken stuiten we op de kernvraag in deze kwestie: kunnen rationele overwegingen überhaupt leiden tot een emotionele ervaring?
Volgens de alledaagse ideeën die wij over emotie hebben is dit bijna onmogelijk. Deze ideeën zijn vooral tot stand gekomen door het invloedrijke gedachtengoed van Descartes. Hierin worden de ratio en de emotie sterk van elkaar gescheiden. Emoties verstaan wij doorgaans als ‘vormen van dierlijke energie of impulsen’ en ‘onberedeneerde bewegingen’. Volgens een dergelijk denkbeeld kunnen emoties ons eigenlijk alleen maar ‘overkomen’ en zijn ze zeker niet op te wekken door rationele inmenging.
Tegenwoordig wordt Descartes’ hardnekkige scheiding der machten echter van alle kanten bestreden. Ten eerste door neuro-wetenschappers die ‘de menselijke hersenen en de rest van het lichaam steeds meer als een ondeelbaar organisme zien en steeds meer vat krijgen op de mentale aspecten van gevoelens en emoties’ (Damasio 14, 15) Hierdoor gloort de hoop zelfs ooit hun neurale grondslag te kunnen vinden en groeit het vermoeden dat emoties minder ongrijpbaar zijn dan we denken.
Ook in de filosofische hoek wordt steeds meer volgens diezelfde lijn gedacht, bijvoorbeeld door Martha Nussbaum. Zij heeft een overtuigende cognitief-evaluatieve theorie over de emoties uiteen gezet en komt tot de conclusie dat emoties ‘sterk lijken op gedachten’, dat deze gedachten ‘waardeoordelen zijn’ en dat ‘emoties zijn te definiëren op grond van louter deze waarde bepalende gedachten (…) al mogen we niet vergeten dat ze altijd lichaamgebonden zijn’ (Nussbaum 41, 66).
Volgens deze inzichten spelen cognitieve processen en gedachten een cruciale rol bij het ontstaan en ervaren van emoties. Dat is goed nieuws voor de voorstanders van het ‘uitleggen’ van muziek, maar hoewel de ratio dus belangrijk schijnt is het natuurlijk niet zo dat ‘kennis’ perse tot emoties leidt. Als we Nussbaum verder volgen hebben psychische vermogens die bij emoties een rol spelen vooral te maken met waardebepaling, betrokkenheid en inleving.
Uit deze inzichten kunnen we concluderen dat het soort kennis dat in een uitleg voorafgaande aan een concertervaring aangeboden wordt aan twee belangrijke voorwaarden zou moeten voldoen (op andere momenten, bijvoorbeeld in cursussen kan alle kennis van waarde of belang zijn!). Ten eerste moet de informatie ‘de grap of de clou’ van het muziekstuk niet te veel bederven en ten tweede moet de informatie vooral aansluiten bij de psychische vermogens die Nussbaum omschreef.
Er zijn heel veel verschillende soorten kennis die met een complex muzikaal meesterwerk samenhangen en als stof voor een inleiding kunnen dienen. Maestro Jules concentreert zich in zijn uitleg vooral op de formele kennis van een muziekstuk. Vooral de vorm en het gebruik van het thematische materiaal worden met behulp van een aantrekkelijke grafische vormgeving inzichtelijk gemaakt. Maar waarschijnlijk leidt technische kennis over de vorm van een muziekstuk, de tracering en herkomst van muzikale thema’s en motieven en het uitlichten van opvallende momenten te veel tot het ‘bederven van de verassing’ en sluit het te weinig aan bij de noodzaak tot inleving en waardebepaling.
Daarentegen sluit informatie over het leven van de componist in relatie tot het muziekstuk, of over de achterliggende emotionele of (kunst)historische waarde van het werk of de duiding van de impact van een werk veel beter aan bij de belangrijke psychische vermogens en wordt er verder niet te veel verklapt over het verloop van het stuk.
Kort gezegd is kennis over het technische gereedschap van de componist minder geschikt om tot een emotionele luisterervaring te komen (misschien is het in vele opzichten zelfs sowieso beter dat dit verborgen blijft). Daarentegen leidt informatie die met de boodschap, de bedoeling en de omstandigheden van de componist en de compositie te maken heeft veel eerder tot een emotionelere ervaring en dus een beter begrip.
Het concept van Maestro Jules is verfrissend en bovendien zeer vermakelijk, maar misschien concentreert de uitleg zich teveel op de technische analyse. Het publiek wordt tijdens de uitvoering na de pauze op een groot scherm voortdurend geïnformeerd over hoe de vorm verloopt en welk thema er wordt gespeeld. Dat zorgt er misschien juist voor dat je niet wordt meegezogen in een bevlogen verhaal dat alle kanten op kan gaan, maar dat het eerder voelt als een wandeling in de mooiste natuur terwijl je de hele tijd op de Googlemaps-app zit te kijken om niet te verdwalen.
Het mooiste aan de muzikale ervaring is nu juist dat je kunt verdwalen, je jezelf overgeeft en laat meevoeren naar onbekende plekken.
----------------------------------------------------------
Literatuur:
Antonio R. Damasio De vergissing van Descartes Wereldbibliotheek 1995
Martha Nussbaum Oplevingen van het denken ambos|anthos 2001